by 
Chữ tâm
Chữ tâm, có lẽ người hiểu đúng và rõ nhất là Nguyễn Du. Ông đinh ninh rằng: "Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài". Nguyễn đã ví von thật là hay khi giải nghĩa "Một vành trăng khuyết, ba sao giữa trời". Thế nhưng, tôi đã nghĩ đến chữ tâm bắt đầu từ một câu chuyện buồn:
Một sinh viên nghèo, trước khi bước vào phòng thi mới có tiền để nộp học phí. Hai giám thị coi thi là N.B.G và T.T.G.C cho sinh viên đó thi nhưng không thu bài. Lý do: trong danh sách thi, tên em, phòng giáo vụ đã gạch xóa rồi! Tôi không thể nào hiểu nổi cái lẽ mênh mông của kiếp người. Phòng tài vụ đã thu tiền, có nghĩa là em được phép thi. Hai cán bộ coi thi không thèm biết hiệu trưởng đã ra lệnh, đến ngày cuối, sinh viên có thể nộp tiền để thi. Đến phòng giáo vụ, phó trưởng phòng oai như "cậu ông giời", đòi phải làm bản tường trình cho dù tôi nói sinh viên đó mỗi ngày chỉ ăn một gói mì tôm. Thì ra, lệnh của hiệu trưởng cũng không là gì đối với một phó phòng. Tôi nói với ông phó rằng, tôi với ông chỉ là những "tinh hoa" cũ mòn, còn sinh viên mới thực sự là tinh hoa của đất nước. Ông phó không hiểu, cho rằng tôi mạt sát ông. Tôi buồn quá nên cố gắng đi tìm để giải nghĩa chữ tâm.
oOo
Hồi xưa, khi chưa học chữ Hán; tôi cứ luận ra rằng cái vành trăng khuyết mà Nguyễn Du nói là một cái âu thật to nhưng không thể đủ để đựng ba ngôi sao bé nhỏ, tuyệt vời. Chỉ có một hạt nước mắt (chính tâm) rơi thẳng vào cái âu đó. Còn hai giọt nước mắt kia (tà tâm và muội tâm) thì văng ra ngoài bởi vì chúng là những hạt nước mắt vương vãi khắp trời. Nước mắt là câu chuyện của muôn đời. Ta có thể khóc ngay khi ta đang mỉm cười. Sau khi biết mươi chữ Hán ngữ rồi, tôi hiểu thêm rằng, cái âu đó là lò lửa đỏ. Đến tận bây giờ lửa vẫn cháy không nguôi.
Trước khi luận đến chữ tâm, là một người thầy, ai cũng phải hiểu thế nào là sĩ. Sĩ trong tiếng Hán, ít người không biết. Thầy Cao Xuân Huy lý giải rằng chữ sĩ, nét ngang đầu tiên là để khẳng định sĩ là đẳng cấp thứ nhất trong xã hội. Sĩ phải đứng mình trong trời đất; phải luôn luôn học hỏi để biết đủ cả bốn phương, tám hướng; có nghĩa là vươn tới sự toàn vẹn, tức chữ thập. Tất nhiên không ai có thể làm được điều này vì lẽ nó khó vô cùng. Sĩ phải coi kiến thức dài hơn, cao hơn miếng cơm, tấm áo nên nét ngang trên dài hơn hẳn nét dưới. Sĩ giống như con chim bằng, sải cánh, rộng bay trong không gian, mài miệt với thời gian. Một nửa của nét ngang kết hợp với nét dọc, đó là chữ nhân. Nếu không có nhân, sĩ chẳng bao giờ là sĩ cả. Chữ sĩ có ba nét thôi, nhìn thì đơn giản nhưng lại khó viết vô cùng. Viết cho ngang, cho thẳng là điều ít ai làm nổi!
Không ít giáo viên ngày ngày lên lớp đều đều nhưng cũng ngày ngày quên đọc sách. Họ cứ hát mãi bài ca muôn thuở, không quên mà không bao giờ áy náy rằng họ đang hành hạ các thế hệ sinh viên tội nghiệp vô chừng. Hình như nói hay hoặc chưa hay lắm không liên can gì đến điều ta nói. Miễn là ta đã có địa vị xã hội, tháng nào ta cũng nhận lương. Thế là đủ. Chữ tâm không xuất hiện trên các đề mục; không rõ lắm trong ánh mắt thẫn thờ từ những cái nhìn ngơ ngác của những chiếc đầu non trẻ. Trái tim bao giờ chẳng nấp kín trong lồng ngực. Có ai thấy và có ai biết nó đập đều đều, đơn điệu như thế nào đâu!
Hàng ngày tôi luôn nghe những tiếng xì xào về hết chuyện này đến chuyện khác nhưng không một ai nói ra. Té ra tôi cũng thế. Tôi không dám nói thẳng những điều mình nghĩ mặc dù tôi biết những điều sai, khuất tất; khá nhiều. Tôi sợ nói ra tim mình e có khi ngừng đập hoặc sếp sẽ cho tôi loạn nhịp bằng những ám chỉ khó định hình hài. Rõ ràng tôi không có tâm, không có một ngọn lửa có thể cháy và không thể còn nước mắt nữa. Không còn nước mắt thì làm gì có những hạt văng ra rơi rụng với đời?
Nhức buốt cơn đau, tôi tìm đến một vài vị thức giả. Họ nói đại ý tâm có nghĩa là phải chấp nhận và phải xét suy một cách có lý, có tình (?). Cái tâm đáng kể nhất là lợi ích của số đông. Anh luôn luôn sai nếu anh cố tình đi ngược lại dòng thác của đời.
Chữ tâm quả thật là khó định vị. Không thể xác định được đó là nước mắt đang rơi hay ngọn lửa đang cháy bời bời. Đa số cho rằng tâm là biết thông cảm với tất cả mọi người dù có thể là sai (?). Sếp của tôi nói cuộc đời như một guồng quay mà tôi là một cái ốc nhỏ xíu, ai không quay theo thì sẽ văng ra ngoài. Bây giờ thì tôi hiểu chữ tâm có nghĩa là sự giải thích rõ ràng, đầy đủ của hai khái niệm - tồn tại và chấp nhận.
Hà Văn Thịnh
(Đại học Khoa học Huế)
