Chương I: Địa lý lịch sử Bình Định từ xưa đến nay

[turbo]

KIẾN TRÍ DUYÊN CÁCH BÌNH ĐỊNH
TỪ XƯA ĐẾN NAY

Bình Định nguyên xưa là đất Việt Thường Thị ⁽¹⁾. Tục truyền rằng: Năm 2353 trước công nguyên, xứ Việt Thường Thị đem dâng rùa thần sang Trung Quốc , sau hai lần thông dịch mới hiểu được nhau. Rùa thần sống nghìn năm, vuông hơn ba thước, lưng có chữ khoa đẩu (giống hình con nòng nọc) ghi việc từ khi trời đất mới mở trở về sau. Vua Nghiêu sai người chép lại, gọi là lịch rùa ⁽²⁾.

Đến đời nhà Tần, sứ này là huyện Lâm Ấp thuộc Tượng Quân; đời nhà Hán là huyện Tượng Lâm thuộc quận Nhật Nam; đời Hậu Hán (năm 137) n gười trong quận làm chức quan nhỏ tên là Khu Liên nổi lên giết quan huyện, tự xưng là vua Lâm Ấp. Năm 605, lấy lại Lâm Ấp đặt làm Xung Châu rồi quận Lâm Ấp. Đời Đường, năm 627, đổi tên là Lâm Châu coi ba huyện (Lâm Ấp, Kim Long, Hải Giới). Năm 803, nhà Đường bỏ đất này, dân chúng dựng nước Chiên Thành, chiếm đất này làm thành Đồ Bàn (sau thị xã Bình Định) và Thị Nại (sau là thị xã Quy Nhơn). ⁽³⁾

Việt Nam ta đời Lê Hồng Đức năm đầu (1470 -1471) đánh Chiêm Thành (năm sau) (1471) lấy hai thành ấy mở đất đến núi Thạch Bi (nay thuộc Phú Yên), chia làm 3 huyện: Bồng Sơn, Phù Ly, Tuy Viễn và đặt Phủ Hoài Nhơn cho thuộc Quảng Nam thừa tuyên.

(1) Quốc sử qun, Đại Nam nhất thống chí (ghi tắt NTC). Tỉnh Bình Định. Nguyễn Tạo dịch. Nha văn hố BQGGD. Si Gịn, 1964. Trang 10.
(2) Quốc sử qun, Khâm định Việt sử thơng gim cương mục. BVHGD XB. Si Gịn, 1965. Trang 64.
(3) Theo NTC. ]

Năm 1602, Nguyễn Hoàng (chúa Tiên) đổi tên làm phủ Quy Nhơn vẫn cho thuộc dinh Quảng Nam.

Năm 1651, Nguyễn Phước Tần (chúa Hiền) đổi làm phủ Quy Ninh. Năm 1742, Nguyễn Phước Khoát (chúa võ) phục lại tên cũ là Quy Nhơn.

Từ năm 1773 đến năm 1797, nhà Tây Sơn nổi lên từ đây và chiếm cứ đất này, đắp thêm thành Đồ Bẵnng là thành Hoàng Đế. Sau khi lấy lại được thành Quy Nhơn, Nguyễn Anh liền đổi tên là thành Bình Định, sai Võ Tánh và Ngô Tùng Châu chấn thủ thành này, nhưng vần để phủ Quy Nhơn.

Năm 1800, các tướng Tây Sơn là Trần Quang Diệu, Võ Văn Dõng bao vây thành trên 1 năm. Võ Tánh và Tùng Châu phải tuẫn tiết. Bấy giờ Nguyễn Anh đã lấy lại Phú Xuân, Quang Diệu phải bỏ thành. Nguyễn Anh liền đặt làm dinh Bình Định , đặt quan cai trị gọi là Lưu thủ, Cai bộ, Ký luật, coi như phủ Quy Nhơn.

Năm 1808, đổi dinh Bình Định thành trấn Bình Định.

Năm 1826, Gia Long đặt tri phủ phủ Quy Nhơn, lãnh coi 3 huyện: Bồng Sơn. Tuy Viễn, Phù Ly.

Năm 1831, lại cải phủ Quy Nhơn thành phủ Hoài Nhơn.

Năm 1832, chia đặt tỉnh hạt, đổi trấn làm tỉnh (tỉnh Bình Định), đặt chức tổng đốc Bình Phú (coi tỉnh Bình Định và thống hạt tỉnh Phú Yên). Lại chia huyên Tuy Viễn làm hai huyện : Tuy Viễn, Tuy Phước và đặt phủ An Nhơn. Chia huyện Phù Ly làm 2 huyện : Phù Cát, Phù Mỹ đều thuộc Phủ Hoài Nhơn như năm trước (coi cả huyện Bồng Sơn).

Năm 1834, lấy từ Bình Định vào nam đến tỉnh Bình Thuận làm Tả Kỳ.

Năm 1839, thi hành phép quân điền duy nhất tại tỉnh Bình Định (xin coi danh mục thôn, tổng, huyện, phủ có đối chiếu Hán - Việt ở phần sau).

Năm 1877, đặt nha Kinh lý An Khê ở miền thượng du huyện Tuy Viễn. Năm 1888, cải đặt làm huyện Bình Khê, thuộc phủ Hoài Nhơn.

Năm 1883, Pháp đánh Huế và đặt quyền bảo hộ.

Năm 1890, đặt châu Hoài An ở thượng du huyện Bồng Sơn.

Năm 1899, đổi làm huyện Hoài An thuộc phủ Hoài Nhơn.

[turbo]

TRẤN BÌNH ĐỊNH 1815 ( phủ Quy Nhơn)

Gồm 3 huyện :

• - Bồng Sơn coi 3 tổng với 150 ấp
• - Phù Ly coi 3 tổng với 237 ấp
• - Tuy Viễn coi 1 tổng - 6 thuộc với 272 ấp và 1 trang

TỈNH BÌNH ĐỊNH 1839 (theo địa bạ)

Gồm 2 phủ :

• - Hoài Nhơn coi 3 huyện : Bồng Sơn, Phù Mỹ, Phù Cát
• - An Nhơn coi 2 huyện : Tuy Phước, Tuy Viễn

(Danh sách đầy đủ ở phần sau)

TỈNH BÌNH ĐỊNH 1910

Trung Kỳ là một xứ bảo hộ, nhưng Pháp vẫn áp đặt một lối cai trị bán thuộc địa. Cạnh nhà vua có một khâm sứ Pháp , cạnh tổng đốc hay tuần phủ ở mỗi tỉnh có một công sứ Pháp. Họ nắm hết quyền hành.

Tỉnh Bình Định khi ấy rất rộng (gồm cả địa lý Kontum). Dân số 557.876 người, chia ra : 550.000 người Kinh, 7.000 người Thượng, 750 người Hoa, 120 người Pháp, 6 người An.

Cả tỉnh chia ra 7 phủ huyện:

1. PHỦ AN NHƠN gồm 4 tổng :
   1. Tổng An Ngãi có 35 xã thôn với 32.800 người.
   2. Tổng Nhơn Ngãi có 24 xã thôn với 26.800 người.
   3. Tổng Mỹ Thuận có 22 xã thôn với 20.841 người.
   4. Tổng Phú Phong có 13 xã thôn với 16.210 người.
2. PHỦ HOÀI NHƠN gồm 4 tổng :
   
   1. Tổng Tài Lương có 36 xã thôn với 27.138 người.
   2. Tổng An Sơn có 24 xã thôn với 16.122 người.
   3. Tổng Trung An có 21 xã thôn với 18.720 người.
   4. Tổng Kim Sơn có 25 xã thôn với 24.028 người.
3. PHỦ TUY PHƯỚC gồm 4 tổng :
   1. Tổng Nhơn An có 35 xã thôn với 25.732 người.
   2. Tổng Quảng Nghiệp có 29 xã thôn với 40.130 người.
   3. Tổng Dương An có 43 xã thôn với 32.630 người.
   4. Tổng Dương Xuân có 39 xã thôn với 30.833 người.
4. HUYỆN PHÙ MỸ gồm 4 tổng :
   1. Tổng Vân Định có 28 xã thôn với 27.889 người.
   2. Tổng Trung Thành có 36 xã thôn với 28.111 người.
   3. Tổng Trung Bình có 31 xã thôn với 31.117 người.
   4. Tổng Hoà Lạc có 30 xã thôn với 27.545 người.
5. HUYỆN HOÀI ÂN gồm 3 tổng :
   1. Tổng Qui Hoà có 21 xã thôn với 20.759 người.
   2. Tổng Hoài Đức có chợ Hội Long với 14.940 người.
   3. Tổng Vân Sơn có 19 xã thôn với 12.838 người.
6. HUYỆN BÌNH KHÊ gồm 4 tổng :
   1. Tổng Vĩnh Thạnh có 13 xã thôn với 12.132 người.
   2. Tổng Tân Phong có 11 xã thôn với 2.680 người.
   3. Tổng Thuận Tuyên có 12 xã thôn với 5.617 người.
   4. Tổng An Khê có 11 xã thôn với 4.792 người.
7. HUYỆN PHÙ CÁT gồm 4 tổng :
   1. Tổng Thạch Bàn có 30 xã thôn với 18.521 người.
   2. Tổng Trung Chánh có 25 xã thôn với 18.086 người.
   3. Tổng Xuân Yên có 37 xã thôn với 26.028 người.
   4. Tổng Chánh Lộc có 35 xã thôn với 25.929 người.

Cả tỉnh Bình Định có 3 xã Minh Hương gồm 607 suất đinh trực thuộc tỉnh ⁽¹⁾

(1) Gougal, Annuaire general de l'indochine. Ideo, Hanoi - Haiphong, 1910. Trang 512-517.

[turbo]

TỈNH BÌNH ĐỊNH 1915 - 1930 - 1943

Giai đoạn này, đã cắt đại lý Kontum làm tỉnh riêng, nhưng có thêm đạo Phú Yên. Bình Định gồm 5 phủ, 16 huyện, 65 tổng, 1.153 làng, dân số 931.200, trong đó 180 người Âu, 930.000 người Việt, 1.100 người Hoa. Tỉnh lỵ là Quy Nhơn ⁽¹⁾.

Đến năm 1930, Phú Yên không còn thuộc Bình Định . Lúc này Bình Định gồm 2 phủ và 5 huyện quyền hành ngang nhau, chỉ khác là phủ quan trọng hơn huyện. Dân số 557.000. Diện tích toàn tỉnh là 5.974 km2 ⁽²⁾. Vào năm 1943, Bình Định có số dân 780.300 người, diện tích 6.100 km2 ⁽³⁾

IV
HÀNH CHÍNH BÌNH ĐỊNH HỒI 1970

Ở thời điểm này Bình Định chia thành 2 vùng: Quốc gia và Giải phóng (nhưng xã ghi dấu (*) là không kiểm kê được). Trong vùng quốc gia bỏ cấp phủ huyện, thay vào đó là quận và thống nhất gọi các làng là xã.

• Diện tích toàn tỉnh: 9.024 km2 tính theo bản đồ địa chánh 1/100.000
• Dân số toàn tỉnh: 732.212 người, tính đến 12 - 1970 theo tài liệu HES.

Quận An TúcQuận Bình KhêQuận Hoài Ân rộngQuận Hoài NhơnQuận Phù CátQuận Phù MỹQuận Tam QuanQuận Tuy PhướcThị xã Qui Nhơn

Xã	Diện tích (km2)	Dân số (người)
Quận An Nhơn	259,3	117.628
Đập Đá	5,7	15.666
Nhơn An	7,2	6.605
Nhơn Hạnh	9,0	(*)
Nhơn Hậu	9,3	7.994
Nhơn Hoà	19,6	10.031
Nhơn Hưng	13,9	30.090
Nhơn Khánh	8,4	6.321
Nhơn Lộc	57,9	6.443
Nhơn Mỹ	17,5	5.678
Nhơn Phong	8,8	100
Nhơn Phúc	11,4	7.764
Nhơn Thành	21,0	11.836
Nhơn Thọ	60,7	4.314
Phước Hưng	8,9	4.781
	3332,3	35.515
An Định	16,0	1.981
An Khê	34,1	14.821
An Sơn	4,8	(*)
Bà Ba	90,0	(*)
Bà La	120,0	(*)
Bà Nâm	304,7	(*)
Cà Chang	160,2	(*)
Cửu An	47,0	1.525
Cửu Tú	47,8	(*)
Kan Nack	150,0	(*)
Sa Lam	151,6	(*)
Khói	137,6	(*)
Klom	64,1	(*)
Krong Kroi	99,1	(*)
Krong Kotu	134,8	(*)
Kon Nghe	116,0	(*)
Lúc Cúc	165,5	(*)
Sro	119,0	(*)
Srơn	109,5	(*)
Song An	14,2	879
Song Tân	17,6	9.275
Ta Mộc	125,5	(*)
Tài	50,2	6.383
Tân Cư	20,9	(*)
Tân Tạo An Dân	50,2	(*)
Thang	112,3	(*)
Trung Nhang	168,3	(*)
Tư Lương	5,7	625
Xu	63,4	(*)
	1334,9	73.770
BìnhAn	22,9	12.910
BìnhGiang	100,2	5.664
BìnhHoà	15,1	6.137
BìnhNghi	57,7	5.185
BìnhPhú	83,2	12.691
BìnhTân	60,4	2.602
BìnhThành	94,5	7.513
BìnhThuận	31,9	5.760
BìnhTường	39,7	5.518
PhụngThiện	102,3	5.759
VĩnhQuang	50,5	4.042
VĩnhChâu	59,1	(*)
VĩnhHảo	176,1	(*)
VĩnhHiệp	90,7	(*)
VĩnhHoà	48,4	(*)
VĩnhHưng	100,0	(*)
VĩnhKim	43,3	(*)
VĩnhLâm	43,3	(*)
VĩnhNghĩa	87,8	(*)
VĩnhTrường	27,8	(*)
	648,2	32.794
An Đức	28,0	12.551
An Hữu	106,1	(*)
An Nghĩa	86,0	(*)
An Phong	17,7	6.162
An Thạnh	15,8	8.509
An Tín	90,6	300
An Tường	82,3	5.262
Vĩnh Danh	31,8	(*)
Vĩnh Điền	18,1	(*)
Vĩnh Định	36,7	(*)
Vĩnh Hoàng	24,8	(*)
Vĩnh Hữu	33,0	(*)
Vĩnh Ngãi	20,3	(*)
Vĩnh Nhàn	29,4	(*)
Vĩnh Nhơn	27,6	(*)
	872,7	73.770 người
An Bình	19,2	(*)
An Bửu	21,6	(*)
An Cư	13,6	(*)
An Dân	8,2	(*)
An Đông	43,8	(*)
An Hảo	118,9	5.187
An Hậu	33,8	(*)
An Hoà	23,2	(*)
An Lạc	22,5	(*)
An Mỹ	32,7	(*)
An Ninh	19,6	(*)
An Nghĩa	25,8	(*)
An Phú	23,4	(*)
An Quý	48,5	(*)
An Sơn	62,2	(*)
An Tân	14,7	(*)
An Thạch	28,2	(*)
An Toàn	40,0	(*)
An Thành	25,5	(*)
An Tường	51,4	(*)
Bồng Sơn	16,8	37.178
Hoài Đức	74,5	8.532
Hoài Hương	16,4	4.732
Hoài Mỹ	47,8	5.182
Hoài Tân	29,1	26.681
Hoài Xuân	11,3	6.379
	599,5	92.921 người
Cát Chánh	45,2	(*)
Cát Hanh	66,7	8.089
Cát Hiệp	72,8	7.551
Cát Khánh	64,5	11.172
Cát Minh	40,0	7.988
Cát Nhơn	15,2	5.166
Cát Sơn	95,3	(*)
Cát Tài	28,0	7.308
Cát Thắng	77,2	5.880
Cát Trinh	68,0	31.235
Cát Tường	26,6	8.530
	550,5	91.709 người
Mỹ An	19,4	1.769
Mỹ Cát	11,4	4.075
Mỹ Chánh	28,8	9.137
Mỹ Đức	49,5	6.362
Mỹ Hiệp	51,0	7.544
Mỹ Hoà	26,1	8.167
Mỹ Lộc	57,1	4.174
Mỹ Lợi	9,8	4.942
Mỹ Phong	42,2	4.052
Mỹ Quang	16,7	16.493
Mỹ Tài	23,8	8.302
Mỹ Thành	39,7	246
Mỹ Thắng	37,6	5.581
Mỹ Thọ	32,1	4.876
Mỹ Trinh	105,3	5.981
	220,6	73.747
Đức Hựu	10,9	8.345
Hoài Châu	49,2	11.731
Hoài Hảo	50,0	16.541
Hoài Sơn	68,3	4.734
Hoài Thành	28,8	18.233
Tam Quan	13,4	14.163
	206,0	144.781
Canh Giao	141,3	(*)
Canh Hà	53,4	(*)
Canh Hưng	86,7	(*)
Canh Lãnh	60,6	(*)
Canh Lồ	61,7	(*)
Canh Phong	122,3	(*)
Canh Sơn	44,6	(*)
Canh Thành	22,2	(*)
Canh Thịnh	16,6	3.610
Canh Thông	165,5	(*)
Phước An	37,0	9.774
Phước Châu	4,0	3.334
Phước Hiệp	18,5	10.627
Phước Hoà	15,7	6.362
Phước Long	6,3	8.057
Phước Lộc	17,0	6.943
Phước Lý	42,8	4.983
Phước Nghĩa	13,6	9.823
Phước Quang	9,5	6.981
Phước Sơn	27,3	9.224
Phước Thành	84,0	9.714
Phước Thạnh	93,3	24.838
Phước Thắng	30,7	(*)
Phước Thuận	31,4	5.960
	94,9	177.519

[turbo]

V - DANH MỤC ĐƠN VỊ HÀNH CHÍNH BÌNH ĐỊNH HIỆN NAY (*)

Lấy lại danh hiệu huyện. Không phụ hồi phủ. Trực tiếp dưới cấp tỉnh là huyện. Dưới cấp huyện là xã và thị trấn (đã đô thi hoá). Từ năm 1975 đến cuối năm 1989, Bình Định và Quảng Ngãi nhập chung thành tỉnh Nghĩa Bình. Tình hình hành chính Bình Định hiện nay như sau :

Tổng số xã, phường, thị trấn: 155
Xã: 128
Phường: 16
Thị trấn: 11

Mã số	Tên đơn vị hành chính
3701	Thành phố Quy Nhơn
370101	Phường Trần Quang Diệu
370102	Phường Bùi Thị Xuân
370103	Phường Đống Đa
370104	Phường Quang Trung
370105	Phường Ngô Mây
370106	Phường Trần Hưng Đạo
370107	Phường Lê Hồng Phong
370108	Phường Trần Phú
370109	Phường Lê Lợi
370110	Phường Hải Cảng
370111	Phường Nhơn Bình
370112	Phường Nhơn Phú
370113	Phường Nguyễn Văn Cừ
370114	Phường Ghềnh Ráng
370115	Phường Lý Thường Kiệt
370116	Phường Thị Nại
370117	Xã Nhơn Châu
370118	Xã Nhơn Hội
370119	Xã Nhơn Hải
370120	Xã Nhơn Lý
*
3702	Huyện An Lão
370201	Xã An Trung
370202	Xã An Toàn
370203	Xã An Vinh
370204	Xã An Dũng
370205	Xã An Hưng
370206	Xã An Quang
370207	Xã An Hoà
370208	Xã An Tân
370209	Xã An Nghĩa
*
3703	Huyện Hoài Ân
370301	Thị trấn Tăng Bạt Hổ
370302	Xã Ân Đức
370303	Xã Ân Hảo
370305	Xã Ân Tín
370306	Xã Ân Thạnh
370307	Xã Ân Phong
370308	Xã Bok Tới
370309	Xã Dak Mang
370310	Xã Ân Nghĩa
370311	Xã Ân Hữu
370312	Xã Ân Tường Đông
370313	Xã Ân Tường Tây
370314	Xã Ân Mỹ
*
3704	Huyện Hoài Nhơn
370401	Thị trấn Tam Quan
370402	Thị trấn Bồng Sơn
370403	Xã Hoài Hải
370404	Xã Hoài Sơn
370405	Xã Hoài Châu
370406	Xã Hoài Châu Bắc
370407	Xã Tam Quan Bắc
370408	Xã Hoài Hảo
370409	Xã Tam Quan Nam
370410	Xã Hoài Thanh
370411	Xã Hoài Thanh Tây
370412	Xã Hoài Tân
370413	Xã Hoài Hương
370414	Xã Hoài Mỹ
370415	Xã Hoài Xuân
370416	Xã Hoài Đức
370417	Xã Hoài Phú
*
3705	Huyện Phù Mỹ
370501	Thị trấn Phù Mỹ
370502	Thị trấn Bình Dương
370503	Xã Mỹ Chánh Tây
370504	Xã Mỹ Lộc
370505	Xã Mỹ Đức
370506	Xã Mỹ lợi
370507	Xã Mỹ Phong
370508	Xã Mỹ Trinh
370509	Xã Mỹ Hoà
370510	Xã Mỹ Quang
370511	Xã Mỹ Hiệp
370512	Xã Mỹ Thắng
370513	Xã Mỹ Thọ
370514	Xã Mỹ Thành
370515	Xã Mỹ Châu
370516	Xã Mỹ An
370517	Xã Mỹ Tài
370518	Xã Mỹ Chánh
370519	Xã Mỹ Cát
3706	Huyện Phù Cát
370601	Thị trấn Ngô Mây
370602	Xã Cát Trinh
370603	Xã Cát Tân
370604	Xã Cát Sơn
370605	Xã Cát Minh
370606	Xã Cát Khánh
370607	Xã Cát Thành
370608	Xã Cát Tài
370609	Xã Cát Hanh
370610	Xã Cát Lâm
370611	Xã Cát Hiệp
370612	Xã Cát Hưng
370613	Xã Cát Thắng
370614	Xã Cát Hải
370615	Xã Cát Tiến
370616	Xã Cát Chánh
370617	Xã Cát Tường
370618	Xã Cát Nhơn
3707	Huyện Vĩnh Thạnh
370701	Xã Vĩnh Thạnh
370702	Xã Vĩnh Kim
370703	Xã Vĩnh Hảo
370704	Xã Vĩnh Hoà
370705	Xã Vĩnh Hiệp
370706	Xã Vĩnh Quang
370707	Xã Vĩnh Thạnh
3708	Huyện Tây Sơn
370801	Thị trấn Phú Phong
370802	Xã Vĩnh An
370803	Xã Bình Tân
370804	Xã Bình Thành
370805	Xã Bình Hoà
370806	Xã Bình Tường
370807	Xã Bình Nghi
370808	Xã Bình Thuận
370809	Xã Tây Thuận
370810	Xã Tây Giang
370811	Xã Tây Bình
370812	Xã Tây Vinh
370813	Xã Tây An
370814	Xã Tây Xuân
370815	Xã Tây Phú
3709	Huyện Vân Canh
370901	Thị trấn Vân Canh
370902	Xã Canh Thuận
370903	Xã Canh Vinh
370904	Xã Canh Hiển
370905	Xã Canh Liên
370906	Xã Canh Hoà
370907	Xã Canh Hiệp
3710	Huyện An Nhơn
371001	Thị trấn Bình Định
371002	Xã Nhơn Thành
371003	Xã Nhơn Phong
371004	Xã Nhơn Hạnh
371005	Xã Nhơn Mỹ
371006	Thị trấn Đập Đá
371007	Xã Nhơn Hậu
371008	Xã Nhơn An
371009	Xã Nhơn Hưng
371010	Xã Nhơn Phúc
371011	Xã Nhơn Khánh
371012	Xã Nhơn Lộc
371013	Xã Nhơn Hoà
371014	Xã Nhơn Thọ
371015	Xã Nhơn Tân
3711	Huyện Tuy Phước
371101	Thị trấn Tuy Phước
371102	Xã Phước Nghĩa
371103	Xã Phước Thắng
371104	Xã Phước Hoà
371105	Xã Phước Quang
371106	Xã Phước Hiệp
371107	Xã Phước Sơn
371108	Xã Phước Lộc
371109	Xã Phước Thuận
371110	Xã Phước Hưng
371111	Xã Phước An
371112	Xã Phước Mỹ
371113	Xã Phước Thành
371114	Thị trấn Diêu Trì